"Pomyślałem, że to dziwne uważać za abnormalnego kogoś, kto całe życie zadaje sobie bez ustanku pytania, czym jest świat, czym jest kondycja ludzka, co tutaj robi i czy doprawdy jest coś do zrobienia. Wydaje mi się, że przeciwnie, jest anormalne, jeśli ludzie nie myślą o tym, jeśli biernie żyją w niewiedzy. Wszyscy inni mają może jakąś nieokreśloną ufność, irracjonalną, że to wszystko odsłoni się któregoś dnia. Nastanie może kiedyś dla ludzkości poranek łaski. Nastanie poranek łaski dla mnie."
("Samotnik", p. 81, 1973) |
![]() |
Eugčne
Ionesco (właść. Eugen Ionescu) urodził się 26
listopada 1909 roku w Slatinie, położonej 150 km od Bukaresztu. W
wielu źródłach jako data urodzenia pisarza widnieje rok 1912. Ten błąd
jest wynikiem swoistej kokieterii autora. Ponad trzydzieści lat temu
postanowił odmłodzić się o trzy lata, po przeczytaniu opinii
francuskiego krytyka Jacquesa Lemarchanda, który mówiąc o latach 50. wyróżnił
generację „młodych” autorów, wśród których byli Ionesco i
Beckett. Jego ojciec, rumuński prawnik, nazywał się również
Eugen Ionescu. Matka, córka francuskiego inżyniera pracującego w
Rumunii, nazywała się Thérčse Ipcar. Wkrótce po narodzinach Eugena,
rodzina zamieszkała w Paryżu, gdzie ojciec kontynuował studia
prawnicze, zakończone doktoratem.
W
Paryżu urodziła się siostra pisarza, Marilina (1911) i brat
Mircea (1912), który zmarł w wieku 18 lat. Jako czterolatek Eugen był
wielkim amatorem przedstawień Guignolu — wywodzącego się z
Lyonu teatru lalkowego, którego widowiska związane były z ludowymi
przesądami i różnego typu okrucieństwami. (Jego twórcą był
Laurent Mourguet (1745-1844), lyoński tkacz, który straciwszy pracę
jeździł po jarmarkach i zarabiał rwaniem zębów. Kukiełkę
wymyślił, by przyciągnąć klientów. Guignol — postać
z ludu, trochę pechowiec, a trochę kanciarz, malkontent i kpiarz —
początkowo pełnił rolę mówionej gazetki: ku radości
widzów komentował na bieżąco w lyońskim dialekcie
wydarzenia w mieście i w kraju. Widzowie zaśmiewali się, gdy
Guignol obijał kijem żandarma i poborcę podatkowego albo gdy
uciekał przed kamienicznikiem).
W 1916 roku ojciec Ionescu powrócił do Bukaresztu, w momencie, kiedy Rumunia przystąpiła do wojny. Matka pozostała z dziećmi w Paryżu i musiała sobie radzić sama, korzystając ze wsparcia swych rodziców. Po zakończeniu I wojny światowej, nie dający znaku życia ojciec został uznany za zmarłego.
Ponieważ mały Eugčne był słabego zdrowia, matka wysłała jego i siostrę do pensjonatu w La Chapelle-Anthenaise w północno-zachodniej Francji, gdzie przebywał w latach 1917-1919. We wspomnieniach pisarza pobyt ten opisywany jest jako najpiękniejszy, najspokojniejszy okres życia.
Po powrocie do Paryża zamieszkali w ciasnym, ciemnym i wilgotnym mieszkanku z matką i dziadkami. W 32-kartkowym zeszycie Eugčne zapisał wówczas pierwsze utwory: sztukę „bohaterską” wdwóch aktach i scenariusz komediowy — niestety nie zachowane do dnia dzisiejszego.
Ojciec pisarza nie zginął na froncie. Nawet nie był żołnierzem — został w rumuńskiej policji inspektorem bezpieczeństwa. W 1917 roku ożenił się ponownie i w tym samym roku został szefem bukareszteńskiej policji. Wiernie współpracował ze wszystkimi rządzącymi Rumunią reżimami (od Averescu, przez rządy Codraneu i Żelaznej Gwardii po faszystów i komunistów), bo uważał, że władza ma zawsze rację. Wykorzystując swoją pozycję — pod pretekstem, że żona zamieszkała za granicą — dostał rozwód i nawet prawo do opieki nad dziećmi, natomiast kiedy ożenił się ponownie, kategorycznie zażądał przyjazdu dzieci. W tej sytuacji Eugčne z siostrą przyjechali do Rumunii w 1922 roku. Nauczył się rumuńskiego, i w 1928 roku zdał maturę w liceum w Krajowie. Stosunki z rodziną ojca nie układały się dobrze, szczególnie z macochą, która w końcu wypędziła jego siostrę (Marilina zamieszkała z matką, która osiedliła się w Bukareszcie). Ojciec, choć stał się zamożnym człowiekiem, nie chciał łożyć na jej utrzymanie.
Po wielkiej kłótni Eugčne wyprowadził się z domu ojca w 1926 i także zamieszkał z matką, która pracowała w jednym z bukareszteńskich banków. Kiedy Marilina skończyła szkołę średnią, dzięki staraniom matki rozpoczęła pracę jako maszynistka w banku. Resztę swego życia spędziła w Rumunii, nie utrzymując prawie kontaktów z bratem po jego powrocie do Francji w 1938 roku.
Eugčne dostał pokój u siostry ojca, który niekiedy wspierał go finansowo i wykorzystując swoje wpływy załatwił mu stypendium umożliwiające studia. Nalegał, by syn został inżynierem, on jednak bardziej interesował się literaturą.
W 1928 roku zadebiutował jako poeta w dzienniku „Bilete de papagal” (Bilety papugi), drukowanego w charakterystycznym małym formacie. W latach 1929-1933 studiował romanistykę na uniwersytecie w Bukareszcie. Swój pierwszy artykuł opublikował w piśmie „Zodiac” w 1930. W tym czasie poznał Rodicę Burileanu, która studiowała filozofie i prawo.
W 1931 napisał „Elegii pentru fiinte mici” (Elegię dla istot mniejszych), nawiązującą do twórczości francuskiego poety Francisa Jammesa (1868-1938).
W latach 1928-1935 publikował artykuły w licznych rumuńskich czasopismach, m.in. w antyfaszystowskim tygodniku „Critica”, w 1933 współpracował z pismami „Facla” (Płomień) i „Universul Literar” (Świat Literacki).
W 1934 roku opublikował „Nu” (Nie) — cykl prowokacyjnych esejów i kartek z dziennika, które wywołały głośny skandal w literackich kręgach Rumunii. Z ogromną werwą i sarkazmem występował w nich przeciwko autorytetom ówczesnej rumuńskiej literatury, takim jak Tudor Arghezi, Ion Barbu, Camil Petrescu, Mircea Eliade. Książka otrzymała nagrodę królewskiej fundacji kulturalnej, przyznana przez jury, któremu przewodniczył krytyk i teoretyk literatury, Tudor Vianu.
8 lipca 1936 Ionesco ożenił się z Rodicą Burileanu. Podróż poślubną odbyli do Konstancy i do Grecji. Trzy miesiące później zmarła jego matka. Eugčne rozpoczyna pracę jako nauczyciel francuskiego w Cernavodzie (koło Konstancy). Następnie zostaje urzędnikiem ministerstwa oświaty odpowiedzialnym za kontakty z zagranicą.
W latach 1937-1938 prowadzi dział literacki w piśmie „Facla”, pisze także w „Universul Literar”, w dzienniku kulturalnym „Rampa” iw „Parerile Libere” (Wolne opinie).
W 1938 roku w piśmie „Vremea” opublikował artykuł „Słownik krytyki”. W tym samym roku otrzymał stypendium rządu rumuńskiego na napisanie (nigdy nie ukończonej) pracy doktorskiej poświęconej tematowi grzechu i tematowi śmierci w poezji francuskiej po Baudelairze i wyjechał do Francji. W Paryżu zainteresował się pismami Mikołaja Bierdiajewa oraz przedstawicieli personalizmu katolickiego: Emmanuela Mouniera i Jacquesa Maritaine'a tudzież chrześcijańskiego egzystencjalisty Gabriela Marcela.
W 1939 zbliża się do grupy skupionej wokół założonego przez Mouniera pisma „Esprit”. Przesyła korespondencje z Paryża do prestiżowego miesięcznika literackiego i naukowego „Viata Româneasca” (Życie Rumuńskie). Odwiedza Chapelle-Anthenaise, gdzie przebywał w dzieciństwie.
Po wybuchu II wojny światowej wrócił do Rumunii. Pracował jako nauczyciel francuskiego w bukareszteńskim liceum. W związku z rozwojem sytuacji w Rumunii postanowił przedostać się z powrotem do Francji, gdzie po wielu nieudanych próbach znalazł się wraz z żoną wmaju 1942 roku, dzięki pomocy przyjaciół, którzy dostarczyli mu fałszywe dokumenty. Początkowo mieszkał w Marsylii borykając się z wielkim kłopotami finansowymi. W tym czasie przełożył i opatrzył przedmową powieść „Urcan Batrânul” (Ojciec Urcan) rumuńskiego pisarza Pavla Dana (1907-1937). Został zatrudniony w pionie kulturalnym ambasady Królestwa Rumunii przy Vichy — został nawet attaché kulturalnym. W 1944 urodziła się jego córka Marie-France.
W marcu 1945 zamieszkał w Paryżu. Rodzina Ionesco borykała się znowu z poważnym trudnościami materialnymi. Ionesco pracuje jako korektor w pewnym wydawnictwie prawniczym. W latach 1945-1949 tłumaczy dzieła Urmoza (1883-1923), rumuńskiego poety, prekursora surrealizmu, literatury absurdu i antyprozy. W tym okresie otrzymują wsparcie finansowe od krewnej. Na przełomie października i listopada umiera ojciec pisarza — Ionesco nie dostał żadnego spadku.
W 1948 zaczyna pisać „Łysą śpiewaczkę”, której prapremiera — niestety nieudana - odbędzie się w Théâtre des Noctambules 11 maja 1950 roku w reż. Nicolasa Bataille'a. Sztukę doceniła zaledwie garstka intelektualistów. W tym czasie Ionesco spotyka się z Bretonem, Buńuelem, Adamovem i Mirceą Eliadem. Przyjmuje obywatelstwo francuskie.
W 1950 roku staje się członkiem Kolegium Patafizyki — grupy literackiej odwołującej się do Alfreda Jarry'ego (autora „Króla Ubu” i wynalazcy „patafizyki” - nauki o tym, co nie mieści się w żadnych regułach tłumaczących świat, „zgłębi prawa dotyczące wyjątków i wyjaśni wszechświat wobec tutejszego dodatkowy”). Do patafizyków należeli Boris Vian, Jacques Prévert, Marcel Duchamp, Raymon Queneau, Michel Leiris — łączyło ich z Ionesco zamiłowanie do zabawy iprzygody oraz skłonność do nihilizmu. Wiele jego dzieł będzie drukowanych w „Cahiers du Collčge de Pataphisique”.
W czerwcu 1950 r. pisze „Lekcję”. Premiera odbyła się 20 lutego 1951 w Théâtre de Poche na Montparnasse w Paryżu. Reż.: Marcel Cuvelier. Grali: Marcel Cuvelier (Profesor), Rosette Zucchelli (Uczennica), Claude Mansard (Służąca).
W 1956 „Łysa śpiewaczka” została zagrana w Polsce przez grupę studentów w ramach Teatru Klubu Krzywego Koła w Warszawie.
16 lutego 1957 w paryskim Théâtre de la Huchette wznowienie „Lekcji” i „Łysej śpiewaczki” granych w ramach jednego wieczoru. Premiera tej inscenizacji odbyła się w 1952 roku i zagrano zaledwie 10 razy. Spektakl w wersji z 1957 roku grany jest do dzisiaj!
Rok 1958 to czas głośnej „kontrowersji londyńskiej”, kiedy Ionesco bronił swojego teatru przed atakami wpływowego wówczas londyńskiego krytyka teatralnego Kennetha Tynana z „Observera”
W 1959 roku uczestniczył w konferencji na temat teatru awangardowego, która odbyła się w Helsinkach. W tym samym roku otrzymał nagrodę krytyki na festiwalu w Tours za film „Monsieur Tęte”.
W 1963 został wyróżniony Prix Italia za baletową wersję „Lekcji”.
W 1970 zostaje członkiem Akademii Francuskiej, otrzymuje także Legię Honorową.
Od lat 60. Ionesco zyskuje światową sławę, otrzymuje liczne nagrody i wyróżnienia, spośród których zwróćmy uwagę na akcent polski: przyznany w 1992 roku doktorat honorowy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Z powodu stanu zdrowia pisarza ceremonia odbyła się w Paryżu. I jeszcze jeden akcent polski, stosunkowo mało znany: Ionesco jest autorem libretta opery Dominique'a Probsta „Maksymilian Kolbe” (praprem. 8 sierpnia 1988 na festiwalu w Rimini — reż. Tadeusz Bradecki i Krzysztof Zanussi).
Eugčne Ionesco zmarł 28 marca 1994 w Paryżu.